نوشته های مرتبط
بقال بازی ، به مرور زمان ، دو شکل مشخص پیدا کرد: گونه ای که گروههای دوره گرد در روستاها بازی می کردند و هدفی جز خندانیدن تماشاگران نداشت (برای نمونه رجوع کنید به مستوفی ، ج ۱، ص ۳۴۰)؛ و گونه ای که مطربان شهری در شهرها بازی می کردند
بَقّال بازی ، نوعی نمایش سنّتی و مردمیِ خنده دار و شادی آورِ ایرانی با مضمون انتقادی. در عهد صفویه ، نمایشهای داستانیِ شادی آوری به نام «تقلید» و «مضحکه » پدید آمد (بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، ص ۱۶۸). سپس دو رشته از قصه ها و بازیهای تقلید نامی جداگانه یافت ، و تقریباً در عهد زندیه «کچلک بازی » و «بقال بازی » ابداع شد (همان ، ص ۱۷۰؛ ملک پور، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۲۶۹). هر چند به نوشته مایل بکتاش (ص ۴۱)، بقال بازی در زمان صفویه به وجود آمده است ، اما به گفته میرزا حسین تحویلدار «حکمای قدیم بقال بازی را بنا بر مصالح چند اختراع نموده اند» (ص ۸۷).
در ایران تا زمان ناصرالدین شاه (حک :۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) نمایش (تئاتر)، به مفهوم اروپایی آن سابقه نداشت . در۱۲۹۰ «تکیه دولت » برای شبیه خوانی و تعزیه ساخته شد (گوران ، ص ۷۱)، اما بازیگرانِ نمایشهای تقلید و بقال بازی نیز بتدریج به آن راه یافتند، تا جایی که پس از چندی تقلید با تعزیه رقابت می کرد (برای نمونه رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص ۵۹۱). مُقَلدانی چون نایب کریم ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) در اصلاح و تغییر تقلید می کوشیدند و با گروههای نمایشی خود، ضمن بازی قطعاتی که صرفاً برای خندانیدن شاه و درباریان بود، نمایشهایی کوتاه و انتقادی ترتیب می دادند که عالیترین و کاملترین نمونه آن نمایشنامه بقال بازی در حضور است (جنّتی عطائی ، ص ۵۹؛ آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۶).
بقال بازی ، به مرور زمان ، دو شکل مشخص پیدا کرد: گونه ای که گروههای دوره گرد در روستاها بازی می کردند و هدفی جز خندانیدن تماشاگران نداشت (برای نمونه رجوع کنید به مستوفی ، ج ۱، ص ۳۴۰)؛ و گونه ای که مطربان شهری در شهرها بازی می کردند و علاوه بر خنده آوری ، جنبه های انتقادی هم داشت (صادقی ، ص ۳۸۸؛ بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، همانجا) و درابداع بقال بازی افزون بر لودگی «مصالح » خاصی ملحوظ بود (تحویلدار، ص ۸۷ـ۸۸).
بقال بازی ، بتدریج با ورود نمایش اروپایی ، و عدم انطباق با تحولات اجتماعی ، و نیز بی توجهی و بی مهری روشنفکران و اهل قلم به آن ، از عرصه نمایش ایران کنار رفت (صادقی ، ص ۳۹۱؛ ملک پور، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۲۷۲). با این حال ، در هفتمین «جشنواره نمایشهای مذهبی ، آیینی و سنّتی » (۹ـ ۱۵مهر۱۳۷۴)، نمایشی به نام «کریم پشه سلطان می شود» اجرا شد که برداشتی بود از بقال بازیِ «بازی در حضور» ( رجوع کنید به فصلنامه هنر ، ش ۲۹، ص ۴۴۰ـ۴۴۱).
موضوع بقال بازی ، کشمکشی است میان دو شخصیت اصلی این نمایش : بقالی پولدار و خسیس و نوکر تنبلش
که دستورهای اربابش را اشتباهی انجام می دهد که بر اثرآن حوادث خنده آوری پیش می آید (بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، همانجا؛ صادقی ، ص ۳۹۰، به نقل از رضوانی ) و موضوعاتی از این قبیل ( رجوع کنید به مستوفی ، ج ۱، ص ۳۴۰؛ بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، همانجا). گروههای مختلف ، گاه ابتکاراتی در شخصیتها و موضوع نمایش خود داشته اند (صادقی ، ص ۳۸۶؛ نیز رجوع کنید به مستوفی ، همانجا).
بقال بازی در جشنها و شادیها (تحویلدار، ص ۸۶؛ بیضایی ، همان ، ص ۱۷۹)، عروسیهای اعیانی دهات (مستوفی ، همانجا)، قهوه خانه های بزرگ و خانه های اشراف (بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، همانجا)، در قصر ناصرالدین شاه در شب عید نوروز (جنّتی عطائی ، ص ۲۸، به نقل از سید علی نصر، جزوه درس تاریخ تئاتر ) یا شب تولدش (نوربخش ، ۱۳۴۶ ش ، ص ۳۶۹)، در تکیه دولت (اعتمادالسلطنه ، ص ۵۹۱؛ جنّتی عطائی ، ص ۵۹؛ بیضایی ، ۱۳۴۱ ش ، ص ۴۱)، در مقابل او و درباریان اجرا می شده است .
شبیه ترین معادل اروپایی برای بقال بازی ، کمدیا دل آرته (کمدی هنرمندان ) است . شادی آوری ، مهارت بازیگر در فن بدیهه سازی و بذله گویی ، پر سر و صدا بودن و سادگی از ویژگیهای مشترک آنهاست (برای آگاهی از تاریخچه و ویژگیهای کمدیا دل آرته رجوع کنید به ملک پور، ۱۳۶۴ ش ، ص ۱۴۶ـ۱۴۷؛ شهریاری ، دفتر اول ، ص ۲۴۶ـ۲۴۹؛ بیضایی ، ۱۳۴۲ ش ، ص ۲۱).
برای بقال بازی ، دستنوشته (نمایشنامه )ای وجود نداشته است . بازیگران بر اساس قصه ای از پیش تعیین شده ، بداهه سازی می کرده اند و اگر از بقال بازی متنی به جا مانده ،در واقع پس از اجرای نمایش ثبت شده است . شاید نداشتن متن به دلیل جذابیت بدیهه سازی ، تفاوت و تنوع در اجرا، بیسوادی یا کم سوادی بازیگران و ناآشنایی آنان با نمایشنامه نویسی بوده است ، و شاید چون در این نمایش ،انتقادهای سیاسی ـ اجتماعی صورت می گرفته ، نمی خواسته اند از خود سندی بر جا بگذارند تا مفتّشان بتوانند از اجرای آن جلوگیری کنند (بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، ص ۱۷۱) و به همین دلیل از نام و نشان نویسنده متونِ به جا مانده از بقال بازی ،اثری نیست .
یکی از متنهای به جای مانده از بقال بازی ، تأتر کریم شیره ای است که نسخه ای از آن در کتابخانه ملی تبریز موجود است (منزوی ، ج ۵، ص ۳۶۶۳) و نسخه ای در «انستیتوی آثار خطی فرهنگستان علوم جمهوری سوسیالیستی گرجستان » (ملک پور، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۲۸۰). باقر مؤمنی متن این نمایشنامه را بانام تیاتر کریم شیره ای ( رجوع کنید به کتابشناسی مقاله ) و اکبر رادی نسخه ای تازه به دست آمده از این نوع نمایش را به نام مجلس نایب کریم ، معرفی و چاپ کرده اند ( رجوع کنید به کلک ، ش ۷۶ـ ۷۹، ص ۲۲۶ـ ۲۳۴؛ برای متنهای دیگر رجوع کنید به جنّتی عطائی ، ص ۳۱ـ ۵۰ ؛ آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۷ـ۳۳۶).این نمایش عناوین گوناگون داشته (برای نمونه رجوع کنید به آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۶؛ جنّتی عطائی ، ص ۲۸؛ بکتاش ، ص ۱۹) که نویسنده آنها ناشناخته است (برای آگاهی از آرای نویسندگان درباره نویسنده نمایشنامه رجوع کنید به جنّتی عطائی ، همانجا؛ بکتاش ، ص ۲۷ـ۳۹؛ ملک پور، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۲۸۱ـ۲۹۰؛ آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۶ـ۳۲۷؛ رادی ، ص ۲۲۴).
در قالب قصه و نمایش و گفتگوهای بقال بازی انتقادهایی نیز صورت می گرفته است . در زمان ناصرالدین شاه ، نایب کریم ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) انتقادهای بسیار تندی از شاه و درباریان می کرد (برای نمونه رجوع کنید به نوربخش ، ۱۳۴۶ ش ، ص ۳۸۴، ۴۰۵؛ تیاتر کریم شیره ای ، ص ۸۲)، از جمله ، لقبهای درباریان را بشدت و با لمات زشت مسخره می کرد ( رجوع کنید به نوربخش ، همان ، ص ۳۹۴ـ ۳۹۵)، چنانکه آنان از بیم انتقادهای او و برای مصون ماندن از آن ، پیش از نمایش به او رشوه می دادند (مستوفی ، ج ۱، ص ۳۶۰)؛ و چون خری داشت ، مبلغ رشوه را به عنوان «بهای نعل » به او می دادند (نوربخش ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱۱۵؛ در امثال و حکم دهخدا، ج ۲، ص ۷۳۳ نیز «خر کریم را نعل کردن » به معنای رشوه دادن است ).
میرزاحسین تحویلدار این بازی را «مفید فواید بسیار در سیاست مدن » (ص ۸۶) و در رفع ظلم و مبنای آن را نه سرگرمی ، بلکه تقلیدِ اعمال ناشایسته برای نشان دادن و محسوس کردن زشتیها می داند و اضافه می کند: «در حقیقت اینگونه الواط آیینه مُقَبَحات مردمند» (ص ۸۷) و سپس بتفصیل نمونه ای واقعی از رفع ظلم و برقراری عدالت را به وسیله این نمایش توضیح می دهد (همانجا). از همین رو بقال بازی ، بازیی مردمی و مورد علاقه مردم بود. شهرت این نمایش و تأثیر محتوای آن در دوره قاجاریه تا بدان پایه بوده که در برخی متون به ترکیباتی برگرفته از آن همچون «وزارت بقال بازی » برمی خوریم (سالور، ج ۲، ص ۱۲۹۴) که کنایه از آشفتگی و رواج سودجویی و حقه بازی بوده است .
بازیگران بقال بازی نامهای گوناگونی داشته اند، از جمله : مُقلِد یا تقلیدچی (اعتمادالسلطنه ، ص ۵۹۱؛ گوران ، ص ۸۰؛ بکتاش ، ص ۴۱)، دلقک (ملک پور، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۲۷۱)، مسخره (بیضایی ، ۱۳۴۴ ش ، ص ۱۷۶)، لوطی (تحویلدار، ص ۸۶)، مطرب (مستوفی ، ج ۱، ص ۳۶۱)، و عمله طرب (همان ، ج ۱، ص ۴۸۵؛ اعتمادالسلطنه ، همانجا). در دوران ناصرالدین شاه ، بازیگران معروفِ بقال بازی عبارت بودند
از: اسماعیل بزاز (برای شرح حال او رجوع کنید به مستوفی ، ج ۱، ص ۳۶۱؛ برای تصویر او رجوع کنید به ملک پور، همان ، ج ۱، ص ۲۷۵)و نایب کریم ، معروف به کریم شیره ای (برای شرح حال اورجوع کنید به مستوفی ، ج ۱، ص ۳۵۹ـ۳۶۱؛ بامداد، ج ۱، ص ۳۹۶ـ۳۹۷؛ برای تصویر او و گروهش رجوع کنید به ملک پور، همانجا). کریم شیره ای گروهی بازیگر داشته که به کمک آنها در حضور شاه بقال بازی راه می انداخته است . در این بازیها خود او نقش اصلی (بقال )را بازی می کرده و دیگر اعضا با نامهای نمایشیِ چوردکی و ریشکی و ماستی و پسیکی بازی می کرده اند (برای اسامی آنان و دیگر اشخاص نمایش رجوع کنید به جنّتی عطائی ، ص ۳۰؛ آرین پور، همانجا). انجوی شیرازی (ج ۱، ص ۶۷) به آیینی به نام «رِشکی و ماسّی » اشاره کرده که احتمالاً دو شخصیت ریشکی و ماستیِ بقال بازی ملهم از آن اند.
منابع: یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه ،چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش ؛ ابوالقاسم انجوی شیرازی ، جشن هاو آداب و معتقدات زمستان ، ج ۱، تهران ۱۳۵۲ ش ؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ مایل بکتاش ، «میرزا آقا تبریزی »، فصلنامه تئاتر ، سال ۱، ش ۱و۲ (پاییز ـ زمستان ۱۳۵۶)؛ بهرام بیضایی ، نمایش در ایران ، تهران ۱۳۴۴ ش ؛ همو، «نمایش در ایران »، مجله موسیقی ، دوره ۳، ش ۷۰ (آبان ۱۳۴۱)، ش ۷۷ (خرداد ۱۳۴۲)؛ حسین بن محمد ابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران ۱۳۴۲ ش ؛ تیاتر کریم شیره ای ، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ ابوالقاسم جنّتی عطائی ، بنیاد نمایش در ایران ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛علی اکبر دهخدا، امثال و حکم ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ اکبر رادی ، « ] درباره [ مجلس نایب کریم »، کلک ، ش ۷۶ـ۷۹ (تیرـ مهر ۱۳۷۵)؛ قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین السلطنه ، ج ۲: روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ خسرو شهریاری ، کتاب نمایش : فرهنگ واژه ها، اصطلاحها، سبکها و جریانهای نمایشی ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛ قطب الدین صادقی ، «بقال بازی : تقلیدی از دوران فئودالی ایران »، فصلنامه هنر ، ش ۲۹ (تابستان و پاییز ۱۳۷۴)؛ هیواگوران ، کوشش های نافرجام : سیری در صدسال تیاتر ایران ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛ عبدالله مستوفی ، شرح زندگی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریّه ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛ جمشید ملک پور، ادبیات نمایشی در ایران ، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش ؛ همو، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان ، تهران ۱۳۶۴ ش ؛ احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش ؛ حسین نوربخش ، دلقکهای مشهور درباری ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛ همو، کریم شیره ای دلقک مشهور دربار ناصرالدین شاه قاجار ، تهران ۱۳۴۶ ش .
ایالت هنر را در کانال تلگرام پیگیری کنید:
telegram.me/artstate
